Zaandam

Aan het einde van de 12e eeuw had je de Hogendijk op de westoever en de Zuiddijk op de oostoever van de Zaan. Aan de monding van de Zaan werd tussen 1288 en 1300 een dam gebouwd, de Hogendam. Aan beide kanten van de dam ontstond vanaf waarschijnlijk de 14e eeuw bebouwing en zo ontstonden de dorpen Oostzaandam en Westzaandam. De eerste bebouwing stond op de dam in de Zaan, op de terp bij de kerk en langs de zeedijken. Op de terp was ook een kapel aanwezig. Het buurtje om deze kapel zou zich later ontwikkelen tot de Klauwershoek.

Hogedijk en Zuiddijk

Later werden de lagedijken aangelegd en ontwikkelde de bebouwing zich langs de Zaan langs deze lagedijken. Langs de dijken stond kleinschalige bebouwing. Deze bestond uit één bouwlaag onder een kap en op de dam iets hogere bebouwing met twee bouwlagen onder een kap. De Hogedijk en Zuiddijk werden de eerste bewoonde straten van Zaandam.

Toegang tot Noord-Hollandse wateren

In de 16e eeuw groeiden de Oostzaandam en Westzaandam flink. De invloed van Amsterdam op handel werd steeds groter wat positief was voor Zaandam. De Zaan werd de belangrijkste toegang tot Noord-Hollandse wateren. Het ging goed met de scheepsbouw en alles wat daarmee te maken heeft.

De dam was het ontmoetingscentrum van de dorpen en daar kwamen in de loop van de 17e eeuw zestig scheepswerven. Deze werven werden van de Binnenzaan naar de Voorzaan verplaatst.

Kamstructuur

De hoge en lage dijken werden langzaam maar zeker volgebouwd. Er kwamen vele molens in het veld te staan. Later werden de paden naar de molens volgebouwd met arbeiderswoningen en her en der een boerderij of kerk. Hierdoor is de voor onze gemeente zo bekende kamstructuur ontstaan met rijke koopsliedenpanden aan de dijk en haaks daarop de paden met de sobere arbeiderswoningen.

Zaandam stedelijker

In de 18e eeuw zakt de economie in de twee dorpen in en verdwijnt er zelfs wat bebouwing. In 1811 werden de twee dorpen door Napoleon samengevoegd tot één Zaandam. Eind 19e eeuw zorgt de industrialisatie voor het vervangen van de molens langs de Zaan voor fabrieken. Vooral aan de Oostzijde, ten noorden van de Hoornse spoorlijn. Ook worden villa’s, kantoorgebouwen en winkels toegevoegd aan de lagedijken, vooral aan de Westzijde nabij de dam. Hierdoor kreeg Zaandam, nabij de dam, een stedelijker karakter.

Wegsloten gedempt

Pas aan het eind van de 19e en begin van de 20ste eeuw verandert de structuur van Zaandam omdat er wijkjes tussen de paden worden aangelegd. Ook werden wegsloten langs de dijken gedempt uit om de hygiëne te verbeteren. Maar ook vanwege het toenemende wegverkeer. Alleen de dijksloot bij de Hoogendijk, ter hoogte van de Russische buurt, bleef bestaan. De zeedijken lagen niet meer direct aan het water en zijn daarom minder herkenbaar. Toch is de hoofdstructuur, daterend uit de middeleeuwen en de 17e eeuw, nog goed herkenbaar.

Wilhelminasluis

Met de aanleg van de Wilhelminasluis rond 1903 werd een groot deel van de bebouwing op de dam gesloopt. Ook werd de Wilhelminabrug over het water aangelegd. Daardoor verviel de functie van de oude dam als verbinding tussen de oostzijde en westzijde van Zaandam. De plek waar ooit de dam lag, is nu niet meer goed herkenbaar. Na de Tweede Wereldoorlog werden weer nieuwe wijken aan Zaandam toegevoegd, zoals Poelenburg en Westwatering.

Zaandam (1812, ZaanAtlas)

Zaandam, Papenpad (1900)

Zaandam, begin Westzijde (1900)

Zaandam, Westzijde (1900-1920)

Zaandam, Oostzijde bij Peperstraat (1905-1910)

Zaandam, Oostzijde Achterzaan, meelmolen 
De Koker (1910)

Zaandam, fabrieken Achterzaan (1960-1970)

Zaandam, Hogedijk (1880)

Zaandam, Zuiddijk (1900)

Hoog contrastToegankelijkheidsverklaringGa naar Zaanstad.nl