Zaandijk

Zaandijk is aan het eind van de 14^e eeuw gesticht vanuit Westzaan. De huidige Guisweg was het Kerkepad naar Westzaan waar de bewoners naar de kerk gingen. In 1543 woonden er 75 tot 100 mensen in dit dorp. De eerste huizen stonden aan de dijk aan de Zaanzijde. Met de bloeiperiode in de 17^e eeuw groeide ook Zaandijk. In 1613 was het aantal inwoners gegroeid tot 250 tot 300. Er kwamen molens in het veld ten westen van het dorp en langs de Zaan. Paden werden bebouwd met arbeiderswoningen. Rijke kooplieden en moleneigenaren gingen langs de dijk wonen. In Zaandijk ging het goed met de papierindustrie. Dit kwam waarschijnlijk door de uitvinding van een maalrol met ijzeren messen in het dorp.

Papierindustrie

Het pad langs de Sluissloot was een populaire plek voor padbebouwing net als langs het Guispad (het vroegere Kerkepad naar Westzaan). Ook in het buurtje achter de kerk ontstonden paden met bebouwing en bedrijvigheid. In de 18^e eeuw heeft Zaandijk haar bloeiperiode, mede door de papierindustrie in het dorp. Maar ook had het dorp: papiermolens, oliemolens, verfmolens, houtzaagmolens, een pelmolen, een oliedikkokerij, een patentoliefabriek en een boekdrukker.

Weinig fabrieken

In tegenstelling tot in andere dorpen komt er in de 19^e eeuw weinig fabrieksbebouwing in Zaandijk. Alleen ten noorden en zuiden van Zaandijk komen wat fabriekjes. In het buurtje achter de kerk ontstaat de fabriek van Pielkenrood en achter in het veld een houthandel. Zaandijk blijft daarom gekenmerkt door rijke kleinschalige bebouwing langs de dijk en arbeiderswoningen langs de paden en in het buurtje achter de kerk.

Rijksbeschermd dorpsgezicht

In de jaren twintig van de 20^e eeuw kam er verandering in de structuur. De wegsloot en bijna alle sloten langs de paden werden gedempt. Ook verschenen nieuwe woonwijkjes, zoals ‘het rode dorp’ en de ‘Bomenbuurt’. Na de Tweede Wereldoorlog is het gebied tussen Lagedijk en Provincialeweg verder volgebouwd. Hierdoor is een aantal paden verdwenen. Ondanks deze ontwikkelingen is de structuur van de dijk met rijke bebouwing en paden dwars op de dijk, redelijk goed bewaard gebleven. Daarom is een groot deel van het oude Zaandijk aangewezen als rijksbeschermd dorpsgezicht.

Zaandijk (1900-1940)

Zaandijk, Lagedijk (1920-1940)